I. Wprowadzenie
Inżynier Kontraktu (dalej „Inżynier”) podczas realizacji inwestycji działa na zlecenie Zamawiającego. W praktyce Inżynier nadzoruje jakość realizowanych prac, rozlicza roboty i administruje kontraktem. Katalog uprawnień i sposób działania Inżyniera określa w umowie opartej o Warunki Kontraktowe FIDIC (dalej „Warunki”) przede wszystkim Klauzula 3 Warunków. Zgodnie z tą Klauzulą Inżynier ma prawo wydawać rozmaite polecenia Wykonawcy. Treść wydawanych poleceń ma z założenia charakter porządkowy, nierzadko dyscyplinujący Wykonawcę. Celem nadrzędnym przyświecającym Inżynierowi przy wydaniu każdego polecenia powinno być li tylko dobro inwestycji. Każda inna motywacja towarzysząca Inżynierowi przy wydaniu polecenia może prowadzić do wadliwości polecenia a w konsekwencji do zarzucenia Inżynierowi nienależytego realizowania swoich obowiązków. W praktyce zdarza się bardzo często, że polecenia wydawane przez Inżynierów są kwestionowane przez Wykonawców, którzy uważają je z różnych względów za wadliwe, niezgodne z kontraktem, przepisami prawa lub po prostu „złośliwe”. Nie przesądzając o zasadności takich zarzutów (artykuł nie odwołuje się do żadnego konkretnego stanu faktycznego) powstaje jednak pytanie o status prawny polecenia Inżyniera w kontekście obowiązku jego wykonywania lub niewykonywania przez Wykonawcę. W ocenie Autora odpowiedź na to pytanie powinna ułatwić czytelnikom rozwiązanie ich problemów związanych z poruszanym zagadnieniem.
II. Uprawnienie Inżyniera do wydawania poleceń i obowiązek ich wykonywania
Zgodnie z subklauzulą 3.3 Warunków, akapit pierwszy „W dowolnym czasie Inżynier może wydać Wykonawcy polecenia lub dodatkowe albo zmienione Rysunki, konieczne do wykonania Robót oraz usunięcia wad, wszystko zgodnie z Kontraktem. Wykonawca będzie przyjmował polecenia wyłącznie od Inżyniera lub, zależnie od przypadku od jego upoważnionego asystenta, który uzyskał odpowiednie pełnomocnictwo na mocy niniejszej klauzuli. Jeżeli polecenie stanowi Zmianę, to ma zastosowanie rozdział 13 [Zmiany i korekty]”.
Prawidłowo wydane polecenie powinno wskazywać wyraźnie jaki jest cel jego wydania, przedstawiać uzasadnienie faktyczne i prawne.
Pod pojęciem uzasadnienia prawnego należy rozumieć określenie podstawy prawnej, z której wynika zarówno możliwość wydania w danej sytuacji polecenia przez Inżyniera, jak również obowiązek Wykonawcy do jego wykonania.
Dlaczego Wykonawca ma obowiązek – co do zasady – stosowania się do poleceń Inżyniera? Otóż zgodnie z Subklauzulą 4.1 akapit pierwszy, zdanie pierwsze Warunków „W granicach określonych w Kontrakcie Wykonawca zaprojektuje, wykona i wykończy Roboty zgodnie z Kontraktem oraz poleceniami Inżyniera i usunie wszelkie wady w Robotach”. Nie ma wątpliwości, że Wykonawca ma umowny obowiązek realizacji Robót w oparciu o kontrakt i polecenia Inżyniera. Polecenie Inżyniera nie jest jednak aneksem do umowy. Co więcej wielokrotnie powstaje wątpliwość, czy wydane polecenie jest czy też nie jest zgodne z kontraktem. W takich sytuacjach Wykonawcy zadają pytanie – dlaczego mam się stosować do polecenia, które uważam za niezgodne z umową. Takie pytania Wykonawców są wielokrotnie jak najbardziej zasadne. Celem usunięcia wątpliwości Autor proponuje przyjęcie na potrzeby niniejszego artykułu definicji polecenia Inżyniera i wyjaśnienia jego statusu prawnego, co pozwoli na określenie praw i obowiązków stron w odniesieniu do tej czynności.
III.Definicja polecenia Inżyniera
Polecenie Inżyniera jest jednostronną czynnością prawną Inżyniera, podjętą zgodnie z procedurą i w granicach kompetencji przyznanych Inżynierowi w kontrakcie, która kształtuje po stronie Wykonawcy obowiązek umowny określonego działania lub zaniechania. Realizacja prawidłowego polecenia może być skutecznie egzekwowana przez Zamawiającego, a za jego niewykonanie Wykonawcy grozić może odpowiedzialność kontraktowa. Polecenie powinno zawierać uzasadnienie faktyczne i przywoływać podstawy prawne związane z jego wydaniem oraz działaniem Wykonawcy.
IV. Analiza definicji polecenia Inżyniera
Skoro Inżynier ma zgodnie z umową prawo wydać polecenie Wykonawcy bez konieczności uzyskania jakiegokolwiek oświadczenia z jego strony, to polecenie jest niewątpliwie czynnością jednostronną. W myśl Subklauzuli 3.3 występuje po stronie Wykonawcy obowiązek umowny określonego działania lub zaniechania, którego realizacja może być prawnie egzekwowana – polecenie Inżyniera wywołuje skutki prawne a zatem jest jednostronną czynnością prawną. Jeżeli polecenie Inżyniera kształtuje po stronie Wykonawcy obowiązek umowny, to znaczy, że Zamawiający ma prawo żądać wykonania określonej czynności w ramach kontraktu, jak również domagać się ewentualnego odszkodowania w przypadku niewykonania tego obowiązku. W określonych sytuacjach odmowa realizacji poleceń Inżyniera może stać się przesłanką skutecznego odstąpienia od umowy przez Zamawiającego. Analiza tego zagadnienia wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. Jest rzeczą normalną, że Wykonawca może żądać od Inżyniera rewizji jego stanowiska i w tym celu będzie chciał nawiązać merytoryczną polemikę z treścią polecenia lub zgłosić roszczenie. Brak uzasadnienia faktycznego i prawnego de facto uniemożliwia rzeczowe odniesienie się do treści polecenia i w ocenie autora stanowi wadę polecenia, która jednak nie przesądza o jego bezskuteczności. Niemniej jednak taka okoliczność może być brana pod uwagę przez rozjemców lub sąd jako wyraz nienależytego współdziałania Zamawiającego (poprzez Inżyniera, który jest Personelem Zamawiającego) przy realizacji zobowiązania przez Wykonawcę – patrz art. 354 w związku z art. 471 kodeksu cywilnego. Oczywiście ma to znaczenie tylko przy poleceniach problematycznych z punktu widzenia zasadności ich wydania. Inżynier powinien jednak liczyć się z tym, że każde nieuzasadnione lub nienależycie uzasadnione polecenie jest z góry zagrożone wyższym ryzykiem jego kwestionowania.
V. Nieprawidłowe polecenie Inżyniera
Do tej pory omówiono zagadnienia teoretyczne związane głównie z problemem prawnego związania Wykonawcy poleceniem Inżyniera. Jak wykazano wyżej Wykonawcy są zobowiązani stosować się do poleceń Inżyniera. W przypadku, gdy polecenia Inżyniera są zgodne z kontraktem i prawidłowo uzasadnione, a intencje ich wydania nie budzą wątpliwości w zasadzie problemu nie ma. Problemy zaczynają się wtedy, gdy strony umowy nie są zgodne w ocenie prawidłowości polecenia Inżyniera. Nie należy się temu dziwić, ponieważ w ślad za poleceniami Inżyniera Wykonawcy muszą często ponosić spore koszty a także nanosić zmiany do przyjętego harmonogramu (co także generuje koszty), które traktują jako dodatkowe względem Ceny Kontraktowej. Często Zamawiający podziela opinię Inżyniera i żąda wykonania polecenia przez Wykonawcę. W takich sytuacjach rodzi się konieczność dokonania pogłębionej analizy prawidłowości polecenia Inżyniera w myśl postanowień kontraktu i przepisów prawa. Poniżej przedstawiono przykładowe sytuacje, które mogą posłużyć zwaśnionym stronom za wskazówkę przy dokonywaniu oceny problematycznych poleceń
(I) czynność Inżyniera nie stanowiąca polecenia Polecenie Inżyniera musi wynikać z kontraktu i musi odwoływać się do zakontraktowanego zakresu Robót lub też zakresu dodatkowego niezbędnego do wykonania zakresu pierwotnego. Polecenie Inżyniera nie może kształtować po stronie Wykonawcy zupełnie nowych, dodatkowych obowiązków, które nie zostały zakontraktowane. Polecenie Inżyniera może jedynie doprecyzowywać sposób realizacji obowiązków już podjętych przez Wykonawcę. Oczywiście Inżynier może zlecić wykonanie robót dodatkowych w trybie Klauzuli 13, natomiast Inżynier nie może zlecić roboty całkowicie wykraczającej poza przedmiot umowy. Tytułem przykładu, teoretycznie można sobie wyobrazić polecenie rozpoczęcia wykonywania czwartego obiektu, podczas gdy zakontraktowano do wykonania tylko trzy obiekty. Taka instrukcja Inżyniera nie ma żadnego umocowania w kontrakcie i może zostać zignorowana. Wykonawca powinien o tym jednak poinformować Zamawiającego. Jeżeli Wykonawca nie wykona takiego „polecenia” a Zamawiający odstąpi od umowy podając za przyczynę niewykonanie polecenia Inżyniera, to takie odstąpienie należy kwalifikować jako nieskuteczne. Jeżeli polecenie Inżyniera jest niejasne i niemożna jednoznacznie przesądzić, czy dotyczy zakresu kontraktowego, czy też nie, Wykonawca powinien rozważyć wykonanie polecenia z zastrzeżeniem złożenia powiadomienia o zamiarze wszczęcia sporu wskazując podstawy wadliwości polecenia Inżyniera. W takiej sytuacji Wykonawca przyjmowałby, że co do zasady mamy jednak do czynienia z poleceniem, natomiast jego treść jest z różnych względów wadliwa.
(I) przekroczenie zakresu umocowania przez Inżyniera Może się zdarzyć, że Inżynier wyda polecenie, którego nie mógł wydać zgodnie z kontraktem, bo nie miał do tego uprawnień. Wydanie takiego polecenia obarczone jest wadą prawną przekroczenia zakresu pełnomocnictwa i z tego względu czynność taka jest bezwzględnie
nieważna, chyba że Wykonawca zgodzi się na działanie bez umocowania – patrz art. 104 kodeksu cywilnego, gdzie uregulowano skutki prawne czynności prawnych jednostronnych podjętych z przekroczeniem zakresu umocowania. W takiej sytuacji Wykonawca powinien poinformować o takim fakcie Zamawiającego zaznaczając, że nie wykona polecenia Inżyniera, ponieważ nie wyraża zgody na działanie Inżyniera bez umocowania a zatem polecenie jest w świetle prawa nieważne.
(III) polecenie nieprawidłowe merytorycznie Może się także zdarzyć, że Inżynier wyda polecenie zgodnie z procedurą kontraktową, które odwołuje się do umówionego zakresu robót, ale polecenie to jest w ocenie Wykonawcy nieprawidłowe merytorycznie. W takiej sytuacji – o tyle o ile realizacja tego polecenia nie grozi nieodwracalnymi konsekwencjami np. katastrofą budowlaną – Wykonawca ma obowiązek wykonania tego polecenia, natomiast powinien zgłosić roszczenie w trybie Subklauzuli 20 i wdać się w spór odnośnie oceny polecenia. Nie można akceptować sytuacji, w której proceduralna prawidłowość wydanego polecenia będzie przesądzała o jego prawidłowości merytorycznej. Inżynier ma obowiązek świadczenia swoich obowiązków według reguł najwyższej staranności przewidzianej dla zawodowego konsultowania technicznych aspektów realizacji inwestycji i polecenie niezgodne z wiedzą techniczną, przepisami, normami a w niektórych przypadkach z technicznymi aspektami umowy nie może zasługiwać na aprobatę.
(IV) polecenie wydane niezgodnie z procedurą kontraktową Inżynier może także wydać polecenie niezgodnie z procedurą kontraktową. W ocenie autora Wykonawca powinien takie polecenie wykonać, natomiast o tyle o ile taki błąd Inżyniera spowodował ujemne skutki finansowe lub terminowe po stronie Wykonawcy, to Wykonawca może się na to powoływać zgłaszając roszczenie w trybie Klauzuli 20.
Należy podkreślić, że Wykonawca ma prawo podjąć ryzyko niewykonania polecenia Inżyniera, jeżeli jest w stu procentach przekonany o swojej racji. Praktyka wykazuje jednak, że jest to podejście ryzykowne i korzystniej lub raczej mniej ryzykownie bywa wykonać kwestionowane polecenie Inżyniera a następnie zgłosić sprawę ewentualnych kosztów dodatkowych pod ocenę rozjemców. Ocena ryzyka jest ściśle związana ze skutkami finansowymi polecenia i powinna być zawsze analizowana w kontekście opłacalności całej inwestycji.
VI. Podsumowanie Polecenie Inżyniera nie jest aneksem do umowy, ale rodzi skutki prawne dla obu stron kontraktu. Wydawaniu poleceń musi towarzyszyć idea troski o inwestycję i jej realizację zgodnie z umową. Każda inna motywacja towarzysząca wydaniu polecenia może prowadzić do powstania lub pogłębienia konfliktu między uczestnikami procesu inwestycyjnego, co z oczywistych względów leży w sprzeczności z dobrem inwestycji. Nie oznacza to oczywiście, że Inżynier nie ma prawa wydać polecenia, które z pewnością nie będzie cieszyć się popularnością – warunkiem jest jednak zgodność polecenia z umową i przepisami prawa, jak również naturą (właściwością) stosunku prawnego oraz z zasadami współżycia społecznego. Autor ma nadzieję, że opinie zawarte w niniejszym artykule ułatwią stronom kontraktów opartych o Warunki dialog odnośnie kwestii spornych związanych z poleceniami Inżyniera i przyczynią się do sukcesu polubownych negocjacji. Niemniej jednak należy pamiętać, że ostateczna ocena prawidłowości lub też nieprawidłowości polecenia i skutków prawnych z tym związanych jest kwestią indywidualną każdego kontraktu.