1. Pojęcie ryzyka
Słowo ryzyko używane jest w wielu znaczeniach a pochodzi od języka staro-włoskiego risicare, co oznacza „odważyć się”. W teorii zarządzania zwykle używane jest jako miara wystąpienia różnych konsekwencji lub zdarzeń, które są: nieznane, nieoczekiwane, niekorzystne i nieprzewidywalne. Potocznie mówi się więc o dużym lub małym ryzyku jakiś działań mając na uwadze jakie konsekwencje te działania przyniosą dla podejmujących ryzyko lub dla otoczenia (środowiska). Ryzyko występuje w zasadzie zawsze i wszędzie i jest integralnie związane z podejmowaniem każdej decyzji związanej zarówno z życiem codziennym jak i z działalnością gospodarczą. W konsekwencji zarządza się ryzykiem, głównie dążąc do optymalizacji jego poziomu. Zarządzanie ryzykiem jest/powinno być integralną częścią zarządzania: finansami, inwestycjami i firmami.
2. Ryzyko w przedsięwzięciach inwestycyjno-budowlanych
Podstawowymi celem przedsięwzięcia inwestycyjno-budowlanego jest jego realizacja w założonym: czasie, zakresie, budżecie i jakości. Planując przedsięwzięcie inwestycyjno budowlane staramy się tak dobrać relacje między tymi podstawowymi czynnikami aby realizacja przebiegała w sposób optymalny. Dla danego przedsięwzięcia w przestrzeni istnieje jeden taki optymalny punkt (optymalna ścieżka) odpowiadający najmniejszemu ryzyku realizacji. Znalezienie tego punktu jest niezwykle trudne, w zasadzie niemożliwe nawet przy posiłkowaniu złożonymi modelami matematycznymi ze względu na wzajemne powiązanie podstawowych czynników i inne czynniki występujące w realizacji wpływające na te podstawowe. Wzajemne powiązanie podstawowych czynników przedstawić można w sposób symboliczny w postaci ostrosłupa (Rys. 1), który odzwierciedla zasadę, że zmiana jednego z czynników musi pociągnąć za sobą zmianę co najmniej jednego z pozostałych. Przykładowo, zmniejszenie czasu realizacji jest możliwe, pod warunkiem zmniejszenia zakresu, zwiększenia budżetu lub obniżenia jakości.
W realizacji przedsięwzięcia może więc występować ryzyko: opóźnienia, przekroczenia budżetu, niewykonania zakresu i złej jakości, które wzajemnie są od siebie zależne. W niektórych analizach nie uwzględnia się jakości uważając, że jest ona składnikiem kosztu i w konsekwencji ma wpływ na budżet. Znane są również podejścia sprowadzające wszystkie podstawowe cele do jednego – kosztu co w konsekwencji prowadzi jedynie do zarządzania budżetem projektu.
Podstawowe ryzyka przedsięwzięcia inwestycyjno budowlanego opisane wyżej są wywoływane przez szereg zdarzeń o charakterze nieoczekiwanym i nieprzewidywalnym mających swe źródło zarówno w samym projekcie (np. sposób zarządzania) jak i w otoczeniu zewnętrznym (np. zmiana kursu waluty, stopy oprocentowania lub przepisów prawa).
Klasyfikacja rodzajowa ryzyk zdarzeń pierwotnych może opierać się na różnych kryteriach, np. na kryterium pochodzenia: społeczne, ekonomiczne, środowiskowe i polityczne, kryterium podmiotu, który nim zarządza: wykonawcy, zamawiającego (inwestora).