Istota obowiązku współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania
Z punktu widzenia prawa cywilnego, obowiązek współdziałania przy wykonaniu zobowiązania obciąża nie tylko dłużnika, ale także i wierzyciela. Obowiązek współdziałania nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji gdy prawidłowe spełnienie świadczenia dłużnika zależy w określonym stopniu od kooperacji wierzyciela z dłużnikiem. Należy wskazać, że umowa o roboty budowlane, uregulowania w art. 647 – 658 Kodeksu cywilnego („k.c.”), należy do tego typu stosunków zobowiązaniowych, w których należyte współdziałanie wierzyciela (inwestora – zamawiającego) z dłużnikiem (wykonawcą) warunkuje prawidłowe wykonanie zasadniczego przedmiotu świadczenia dłużnika (wykonawcy), jakim jest wykonanie określonego obiektu budowlanego.
Źródło ogólnego obowiązku współdziałania wierzyciela z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania stanowi art. 354 k.c. Zgodnie z tym przepisem, dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom (art. 354 § 1 k.c.). W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel (art. 354 § 2 k.c.). Z powyższego wynika, że zachowanie wierzyciela w toku wykonywania zobowiązania podlega ocenie w świetle tych samach kryteriów, co zachowanie dłużnika tj.: (i) treści zobowiązania – a więc uprawnień i obowiązków stron stosunku zobowiązaniowego, (ii) celu społeczno-gospodarczego zobowiązania, (iii) zasad współżycia społecznego oraz (iv) ustalonych zwyczajów.
Należy wskazać, że art. 354 § 2 k.c. wyraża jedynie ogólną zasadę prawa zobowiązań, przewidującą istnienie powinności współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania. Jednakże, wspomniany przepis samodzielnie nie stanowi źródła konkretnych obowiązków wierzyciela, których naruszenie mogłoby skutkować odpowiedzialnością wierzyciela (inwestora – zamawiającego) wobec dłużnika (wykonawcy). Art. 354 k.c. nie przewiduje również bezpośrednio skutków prawnych niewykonania lub nienależytego wykonania przez wierzyciela obowiązku współdziałania. Konkretne obowiązki wierzyciela objęte zakresem zasady współdziałania, wynikają bowiem z treści określonego stosunku zobowiązaniowego, w szczególności z umowy oraz z przepisów szczególnych. W przypadku umowy o roboty budowlane, normatywne znaczenie zasady współdziałania wierzyciela (zamawiającego – inwestora) w wykonaniu zobowiązania, (wyrażonej w art. 354 § 2 k.c.), należy zatem ustalić na podstawie treści określonej umowy o roboty budowlane (kontraktowych uprawnień i obowiązków stron) oraz przepisów ustawy znajdujących zastosowanie w danym przypadku (w szczególności art. 647 – 658 k.c.).
Nie oznacza to jednak, że obowiązek współdziałania wierzyciela wynikający z art. 354 § 2 k.c. nie ma żadnego znaczenia normatywnego. Przede wszystkim współdziałanie z dłużnikiem stanowi prawny obowiązek wierzyciela. W doktrynie i w judykaturze podkreśla się, że jest to obowiązek szczególnego rodzaju, ponieważ jest on nałożony na wierzyciela przede wszystkim w jego własnym interesie (tj. w celu umożliwienia wykonania świadczenia dłużnika). Współdziałanie wierzyciela może mieć charakter negatywny (bierny), polegający na nieczynieniu niczego, co by wykonanie zobowiązania utrudniło lub udaremniło. Może mieć też charakter pozytywny, gdy natura świadczenia lub umowa wymaga jego czynnego współdziałania. Współdziałanie wierzyciela może polegać m.in. na udzielaniu wskazówek czy wyjaśnień, powstrzymaniu się od działań utrudniających świadczenie, czy też np. na udostępnieniu materiałów lub informacji niezbędnych do wykonania przedmiotu umowy. Jak wspomniano powyżej, art. 354 k.c. nie określa bezpośrednio skutków prawnych niewykonania przez wierzyciela obowiązku współdziałania. Skutki takie przewidują jednak inne przepisy Kodeksu cywilnego. W szczególności, jeśli wierzyciel uchyla się od obowiązku współdziałania może to prowadzić do zniesienia odpowiedzialności dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, w tym do zniweczenia zwłoki dłużnika.