W Biuletynie Konsultant nr 26 i 27 zostało zamieszczonych kilka artykułów poświęconych analizie terminu na złożenie powiadomienia o roszczeniu określonym w Warunkach Kontraktowych FIDIC w Subklauzuli 20.1 [Roszczenia Wykonawcy] w wymiarze czasowym 28 dni – czasem skracanego aż do 14 dni. Przypomnieć należy, że sankcją przewidzianą przez Warunki Kontraktowe FIDIC (WK FIDIC) za niedotrzymanie tego terminu jest odmowa zmiany terminu i zapłaty dodatkowego kosztu. W Szczególnych Warunkach Kontraktowych FIDIC niektórzy inwestorzy (zamawiający w rozumieniu ustawy Prawo zamówień publicznych) widząc pewną niedoskonałość tych zapisów modyfikują je zastępując stwierdzeniem, że niedotrzymanie ww. terminu skutkuje brakiem powstania roszczenia, a więc starają się ustanowić umowny termin zawity po upływie którego wykonawca traci uprawnienie do roszczenia i rekompensaty za poniesioną szkodę. W dalszej części wyjaśnię, dlaczego zapisy te nie mogą ograniczać uprawnień wykonawcy do naprawienia doznanej przez niego szkody.
WK FIDIC powstały w anglosaskim systemie prawa common law, którego jedną z charakterystycznych cech jest inny sposób ukształtowania zasady swobody umów, a konkretnie np.: w angielskim common law nie został szczegółowo uregulowany sposób wykonania zobowiązania wynikającego z umowy, gdyż przyjmuje się, iż powinno to być wykonane właśnie zgodnie z umową, a zatem istotne znaczenie ma ustalenie treści umowy, przy czym należy mieć na uwadze zarówno wyraźne jak i dorozumiane jej postanowienia. Tym samym można w uproszczeniu założyć, że w takim porządku prawnym umowa reguluje w zasadzie całość relacji pomiędzy inwestorem, a wykonawcą.
Tymczasem w Polsce zasada swobody umów znana jest pod postacią definicji art. 3531 Kodeksu cywilnego.:
Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Druga część powyższego zdania wyjaśnia, że nie można tworzyć konstrukcji umownych, sprzecznych z właściwością stosunku jak i literą prawa. Umowa o zamówienie publiczne na roboty budowlane do której zwykle publiczni zamawiający stosują WK FIDIC jest umową wzajemną i odpłatną uregulowaną w art.487 k.c. Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej – art. 487 §2 k.c. Każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego – art. 488 §2 k.c. tak więc, zastrzeżenie umownego prawa odmowy zapłaty za wykonane i odebrane roboty, jest nieważne z mocy art. 58 k.c., jako sprzeczne z art. 647 oraz 405 k.c. Nie można więc oczekiwać, że dopuszczalne, zgodnie z obowiązującym polskim prawem są konstrukcje umowne prowadzące do braku zapłaty za wykonane dodatkowe, nie ujęte w zakresie łączącej strony umowy. Wszelkie zmiany w Subklazuli 20.1 WK FIDIC wprowadzające jedynie większy stopień zawiłości brzmienia nie zmieniają faktu, że należy je odczytywać przez pryzmat art. 56 K.c., a więc, że w istocie zmierzają do obejścia prawa, którego skutkiem jest pozbawienie wykonawcy prawa do należnego wynagrodzenia i/lub rekompensaty za poniesioną szkodę.
W tym miejscu należy przybliżyć pojęcie roszczenia, które jest m. in. uprawnieniem jednej ze stron umowy do żądania rekompensaty za poniesioną szkodę mającą związek z wykonywaniem umowy – będzie to roszczenie kontraktowe – ex contractu lub będącej skutkiem czynu niedozwolonego, a więc będzie to roszczenie deliktowe – ex delictu. Pojęcie roszczenia ex contractu wywodzi się z art. 471 K.c.: Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.