Jeżeli powstanie spór, zawiedzie mediacja czy rozjemstwo, strony mogą pozostać przy sądach powszechnych lub wybrać arbitraż. Arbitraż jest trendy – zwłaszcza w literaturze i na konferencjach. Ma szereg zalet – jak szybkość, efektywność, kompetencje arbitrów, oszczędność czasu i kosztów. Co więcej, mamy w Polsce dobre prawo, profesjonalne instytucje arbitrażowe, wybitnych arbitrów. W zakresie sporów budowlanych jest do dyspozycji wyspecjalizowany Sąd Arbitrażowy przy SIDiR.
Gorzej jest z praktyką. Arbitrażowi poddawana jest znikoma część sporów. Ocenia się, że rocznie, poniżej tysiąca spraw rozpatrywanych jest przez sądy arbitrażowe przy około półtora miliona postępowań w sprawach gospodarczych w sądach państwowych. Nieodzowna jest więc konsekwentna promocja arbitrażu, prezentacja argumentów za przyjmowaniem tego trybu rozstrzygania sporów.
Zacznijmy od prawa. Część piąta k.p.c., wprowadzona w 2005 r., uregulowała arbitraż w sposób nowoczesny i sprzyjający jego rozwojowi. W uzasadnieniu jej rządowego projektu podkreślono, że celem jest umożliwienie zainteresowanym podmiotom korzystania z arbitrażu w jak najszerszym zakresie.
Obecnie finalizowane są prace nad dalszym doskonaleniem polskiego prawa arbitrażowego. W dniu 22 maja 2015 r. Prezes Rady Ministrów przedstawiła Sejmowi RP rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów – Druk Nr 3432. Projekt w dużej mierze zgodny jest z propozycjami polskiego środowiska arbitrażowego. Poniżej przedstawiona jest krótka charakterystyka najważniejszych zmian.
Projekt wymaga składania przez osobę powołaną na arbitra pisemnego oświadczenia o swojej bezstronności i niezależności. Uregulowanie takie nadaje rangę ius cogens praktyce arbitrażu i postanowieniom powszechnie przyjętym w regulaminach arbitrażowych. Umacnia fundamentalną zasadę bezstronności i niezależności arbitrów.
W odniesieniu do postępowań postarbitrażowych projekt wprowadza cenne zmiany. Obecnie system kontroli sądów powszechnych nad wyrokami arbitrażowymi (w przypadku ich zaskarżenia) jest dwuinstancyjny, z dodatkową możliwością kasacji do Sądu Najwyższego. Jak słusznie podkreślono w uzasadnieniu projektu, system taki jest nadmiernie rozbudowany. W konsekwencji projekt ustala, że skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się do sądu apelacyjnego, na obszarze którego znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny, a w braku tej podstawy do Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
Termin na wniesienie skargi zostaje skrócony z trzech do dwóch miesięcy. Od wyroku wydanego w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego przysługuje skarga kasacyjna, można też żądać wznowienia postępowania oraz stwierdzenia niezgodności prawomocnego wyroku z prawem. Analogicznie – o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności wyroku orzeka również ww. sąd apelacyjny lub Sąd Apelacyjny w Warszawie.
Dobre prawo, tym bardziej po przewidywanych udoskonaleniach, powinno sprzyjać decyzjom wyboru postępowania arbitrażowego.
W zakresie sporów budowlanych Sąd Arbitrażowy przy SIDiR zapewnia wysoką jakość i efektywność postępowań. Na Liście Arbitrów Sądu znajdują się wybitni specjaliści od arbitrażu, w tym zwłaszcza w zakresie kontraktów budowlanych opartych na Warunkach FIDIC – zarówno inżynierowie, jak i prawnicy To połączenie umiejętności i kompetencji jest w sporach budowlanych niezmiernie użyteczne. Pozwala na wnikliwe i wszechstronne rozstrzyganie spraw. W szczególności eliminuje na ogół potrzebę zasięgania opinii biegłego, często kosztownych i wydłużających postępowanie, niekiedy kontrowersyjnych i wzajemnie sprzecznych. A jeżeli już opinia taka okaże się niezbędna, może zostać wszechstronnie profesjonalnie oceniona. Biegli też nie są nieomylni.
Sąd Arbitrażowy przy SIDiR posiada obecnie nowoczesny Regulamin, obowiązujący od 1 marca 2015 r. Należy przy tym podkreślić, że Regulamin z 2010 jest na wysokim poziomie merytorycznym. Znajduje nadal zastosowanie w odniesieniu do sporów wnoszonych na podstawie zapisów na Sąd sprzed wejścia w życie nowego Regulaminu, chyba że Strony postępowania postanowią inaczej. Nowy Regulamin uwzględnia natomiast najnowsze trendy w arbitrażu W szczególności bardziej akcentuje t.zw. arbitraż proaktywny – oparty na współdziałaniu arbitrów ze Stronami.
Proaktywność jest obecnie szczególnie eksponowana w arbitrażu. Jak napisał jeden z czołowych polskich arbitrów, wieloletni przedstawiciel Polski w ICC, obecny także na liście Sądu Arbitrażowego przy SIDiR, Mec. Piotr Nowaczyk w znakomitym artykule „Arbiter XXI w. – wyzwania i oczekiwania (w poszukiwaniu arbitra idealnego)”: „proaktywność arbitrażu ma iść w kierunku oddzielenia ziarna od plew… Oddzielenie ziarna od plew to trochę jak rzeźbienie w marmurze. Michał Anioł zapytany kiedyś o sekret swojego talentu rzeźbiarskiego odpowiedział: biorę głaz marmuru i odrzucam wszystko, co niepotrzebne”.